Powództwo przedstawicielskie – nowe narzędzie ochrony konsumentów

Wstęp

Wprowadzenie powództwa przedstawicielskiego do polskiego porządku prawnego to znaczący krok w kierunku zwiększenia ochrony zbiorowych interesów konsumentów. Projekt ustawy, mający na celu implementację Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/1828 z dnia 25 listopada 2020 r., przewiduje istotne zmiany w zakresie dochodzenia roszczeń w postępowaniu grupowym oraz innych ustaw, takich jak ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów (UOKiK) oraz ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.

Tło i kontekst Dyrektywy 2020/1828

Dyrektywa 2020/1828 została wprowadzona w wyniku oceny skuteczności unijnego prawa konsumenckiego w ramach programu REFIT. Ocena ta wykazała, że globalizacja i cyfryzacja zwiększają ryzyko naruszeń przepisów prawa Unii Europejskiej, które wpływają na konsumentów w więcej niż jednym państwie. Dotychczasowe regulacje okazały się niewystarczające w obliczu nowych wyzwań, co skłoniło do wprowadzenia dyrektywy mającej na celu wzmocnienie mechanizmów ochrony konsumentów.

Dyrektywa ma na celu umożliwienie upoważnionym podmiotom działającym na rzecz ochrony konsumentów występowania z powództwami w imieniu i na rzecz konsumentów. Dzięki temu możliwe będzie dochodzenie zarówno zaniechania stosowania praktyk naruszających interesy konsumentów, jak i roszczeń odszkodowawczych związanych z tymi naruszeniami.

Implementacja Dyrektywy 2020/1828 w polskim systemie prawnym

Wdrożenie dyrektywy 2020/1828 wymaga zmian w obowiązujących przepisach, w szczególności:

1. ustawy z dnia 17 grudnia 2009 r. o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym,
2. ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (UOKiK),
3. ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.

Projektowane rozwiązania mające na celu wdrożenie dyrektywy 2020/1828 przewidują istotne zmiany w modelu ochrony zbiorowych interesów konsumentów. Oprócz dotychczasowego modelu ochrony opartego na postępowaniu prowadzonym przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK), wprowadzone zostaną nowe mechanizmy umożliwiające wytaczanie powództw przed sądem powszechnym. Te powództwa mogą mieć charakter zarówno krajowy, jak i transgraniczny, co oznacza, że mogą być prowadzone przed sądami lub organami administracyjnymi państw Unii Europejskiej innych niż państwo, w którym został wyznaczony podmiot upoważniony.

W ramach nowego modelu postępowania grupowego, zarówno krajowego, jak i transgranicznego, można będzie dochodzić nie tylko stwierdzenia stosowania praktyk naruszających interesy konsumentów, ale także roszczeń odszkodowawczych. Projektowane przepisy przewidują, że działający w interesie konsumentów podmiot upoważniony będzie mógł dochodzić wobec przedsiębiorcy stwierdzenia naruszeń oraz roszczeń związanych z ich stosowaniem zarówno w osobnych powództwach, jak i w jednym postępowaniu.

Powództwo przedstawicielskie

Powództwo przedstawicielskie jest mechanizmem prawnym umożliwiającym dochodzenie roszczeń przez konsumentów, którzy doznali szkody w wyniku tego samego naruszenia przepisów prawa przez jednego lub więcej przedsiębiorców. Celem tego typu powództwa jest zwiększenie efektywności dochodzenia roszczeń, redukcja kosztów sądowych oraz zapewnienie jednolitego rozstrzygnięcia dla wszystkich poszkodowanych.

W ramach postępowania krajowego, powództwo przedstawicielskie będzie miało charakter sądowych postępowań cywilnych, dla których właściwymi będą sądy okręgowe.  Sprawy dotyczyć będą stwierdzenia stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów lub roszczeń związanych z tymi praktykami. Postępowanie to będzie prowadzone głównie na podstawie znowelizowanych przepisów ustawy z dnia 17 grudnia 2009 r. o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym oraz przepisów Kodeksu postępowania cywilnego. Będzie ono inicjowane przez podmiot upoważniony, wpisany do rejestru podmiotów upoważnionych, który jest prowadzony przez Prezesa UOKiK.

Transgraniczne powództwo przedstawicielskie jest z kolei inicjowane przez podmiot upoważniony wpisany do wykazu podmiotów upoważnionych, prowadzonego przez Komisję Europejską zgodnie z art. 5 ust. 1 dyrektywy 2020/1828. Postępowanie to odbywa się przed sądem albo organem administracyjnym państwa Unii Europejskiej innego niż państwo, w którym podmiot upoważniony został wyznaczony. Grupowe postępowanie transgraniczne ma miejsce, gdy naruszenie przepisów prawa oraz osoby poszkodowane obejmują więcej niż terytorium jednego państwa członkowskiego Unii Europejskiej. Tego typu powództwo jest szczególnie ważne w kontekście rynku wewnętrznego UE, gdzie przedsiębiorcy często działają na wielu rynkach jednocześnie, a naruszenia mogą dotyczyć konsumentów w różnych krajach.

Podmioty upoważnione

Podmiotami upoważnionymi mogą być organizacje, w szczególności konsumenckie, które spełniają określone kryteria fachowości i niezależności. Dyrektywa 2020/1828 ma charakter maksymalny, co oznacza, że wymogi te są jednakowe dla wszystkich państw członkowskich, a wprowadzanie dodatkowych wymogów w krajowych przepisach jest niedopuszczalne. Wyznaczenie przez dane państwo członkowskie podmiotu do wytaczania powództw przedstawicielskich o charakterze transgranicznym i umieszczenie go w wykazie prowadzonym przez Komisję Europejską stanowi dowód legitymacji procesowej tego podmiotu do wytaczania powództw w innych państwach członkowskich. Cechy, którymi podmiot upoważniony w świetle kryteriów stawianych przez dyrektywę musi się charakteryzować, to:

• bycie osobą prawną,
• jego zadaniem statutowym musi być działalność na rzecz zapewnienia ochrony interesów konsumentów zgodnie z przepisami prawa UE, o których mowa w załączniku I dyrektywy 2020/1828 oraz przepisami je wdrażającymi lub służącymi ich stosowaniu,
• musi prowadzić niezarobkową działalność na rzecz ochrony interesów konsumentów od co najmniej 12 miesięcy przed złożeniem wniosku o wpis do rejestru podmiotów upoważnionych i dawać rękojmię właściwego prowadzenia tej działalności,
• nie może być objęty postępowaniem upadłościowym ani uznany za niewypłacalny w rozumieniu art. 11 ustawy Prawo upadłościowe,
• ma być niezależny i nie podlegać wpływom innych podmiotów, w szczególności przedsiębiorców, które mogłyby odnieść korzyść gospodarczą z wytoczenia grupowego postępowania krajowego lub grupowego postępowania transgranicznego, również w przypadku finansowania przez inne podmioty, i w tym celu posiadać ustalone procedury odnoszące się do konfliktów interesów tego podmiotu, podmiotów go finansujących oraz konsumentów,
• zobowiązany jest udostępniać publicznie, stosując prosty i zrozumiały język, za pośrednictwem wszelkich stosownych środków, a w szczególności na swojej stronie internetowej - informacje, które wskazują, że spełnia on wspomniane warunki, a nadto zamieszczać informacje o źródłach swojego finansowania, o strukturze organizacyjnej, zarządczej i członkostwa, o swoich zadaniach statutowych, a także o swojej działalności.

Państwa członkowskie mają obowiązek weryfikacji, czy wyznaczony podmiot nadal spełnia określone prawem kryteria. Kontrola ta ma się odbywać nie rzadziej niż raz na 5 lat. Niezależnie od kontroli administracyjnej, sąd rozpoznający sprawę z powództwa danego podmiotu upoważnionego ustala, czy wytoczone powództwo obejmuje zakres zadań statutowych tegoż podmiotu, a także czy dotyczy sektora objętego zakresem jego działania, zgodnie z przepisami prawa UE, zawartymi w załączniku I dyrektywy 2020/1828 oraz przepisami je wdrażającymi lub służącymi ich stosowaniu. W przypadku ustalenia przez sąd, że podmiot upoważniony, który wytoczył powództwo nie spełnia chociażby jednego z ww. kryteriów, pozew jest odrzucany. Rządowy projekt ustawy przewiduje ponadto, iż podmiotem upoważnionym może być w określonych przypadkach także Rzecznik Finansowy.

Pozycja konsumenta w postępowaniu przedstawicielskim

W postępowaniu przedstawicielskim konsument odgrywa kluczową rolę jako podmiot, którego interesy są chronione. Choć nie występuje on bezpośrednio jako strona procesowa, to jego interesy reprezentowane są przez uprawnione podmioty, takie jak organizacje konsumenckie lub inne stowarzyszenia mające na celu ochronę praw konsumentów. Warunkiem jest przystąpienie przez konsumenta do grupy reprezentowanej przez uprawniony podmiot, wyrażenie chęci bycia reprezentowanym i – co za tym idzie – chęci odniesienia korzyści z osiągniętych w postępowaniu wyników (model opt-in). W myśl rządowego projektu ustawy wprowadzającej do polskiego systemu prawnego powództwo przedstawicielskie, podmioty upoważnione mają być w całości zwolnione od ponoszenia kosztów sądowych, tak samo jak – również aktualnie – Rzecznik Finansowy. Natomiast jedynym kosztem, jaki konsument będzie ponosił z tytułu wytaczania i prowadzenia przez podmiot upoważniony powództwa, będzie ustalona przez podmiot upoważniony w porozumieniu z członkami grupy opłata w związku z przystąpieniem do grupy. Jej wysokość nie będzie mogła przekraczać 5% wartości dochodzonego przez członka grupy roszczenia pieniężnego, nie więcej jednak niż 2000 zł, a w przypadku roszczenia niepieniężnego, wysokość ustalonej opłaty nie może przekraczać 1000 zł.

Rysują się dwie możliwości, w których konsument może być beneficjentem postępowania przedstawicielskiego, do którego dołączył. Jeśli postępowanie przedstawicielskie zakończy się wyrokiem sądu korzystnym dla konsumentów, wszyscy członkowie grupy, w tym indywidualni konsumenci, stają się beneficjentami tego wyroku. Mogą oni otrzymać odszkodowanie, zadośćuczynienie lub inne formy naprawienia szkody. W przypadku zawarcia ugody między uprawnionym podmiotem a przedsiębiorcą, konsument również staje się beneficjentem jej postanowień. Jednakże wówczas członek grupy, którego dotyczy postępowanie grupowe w sprawie o roszczenia związane ze stosowaniem praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów, może w drodze oświadczenia złożonego przed sądem wystąpić z grupy, jeżeli nie zgadza się z warunkami ugody – w terminie dwóch tygodni od dnia poinformowania go o zawartej ugodzie.

Odszkodowanie przyznane w wyniku postępowania przedstawicielskiego jest co do zasady dzielone proporcjonalnie między wszystkich członków grupy, na podstawie poniesionych przez nich szkód. W niektórych przypadkach mogą być również tworzone fundusze powiernicze, z których wypłacane są środki na rzecz konsumentów, którzy ponieśli szkodę. Upoważnione podmioty są ponadto zobowiązane do informowania konsumentów o przebiegu postępowania przedstawicielskiego, jego wynikach oraz o sposobie, w jaki konsumenci mogą skorzystać z wyroku lub ugody, a także o procedurze zgłaszania roszczeń, w tym o dokumentach i dowodach, które są wymagane do udokumentowania poniesionych szkód.

W jakich sprawach i przeciwko komu może być wytoczone powództwo przedstawicielskie?

Powództwo przedstawicielskie jest narzędziem prawnym umożliwiającym grupie osób lub podmiotów wspólne dochodzenie swoich roszczeń w sytuacjach, gdzie naruszenie przepisów dotknęło wielu poszkodowanych. Swoim zasięgiem obejmuje sprawy wymienione w załączniku I do dyrektywy 2020/1828, m. in. z zakresu:

1. ochrony danych osobowych – np. RODO (Rozporządzenie (UE) 2016/679);
2. ochrony konsumentów – np. Dyrektywa 2011/83/UE w sprawie praw konsumentów, Dyrektywa 2005/29/WE dotycząca nieuczciwych praktyk handlowych;
3. finansów i usług bankowych – np. Dyrektywa 2014/17/UE w sprawie umów o kredyt konsumencki związany z nieruchomościami mieszkalnymi;
4. energetyki – np. Dyrektywa 2009/72/WE dotycząca wspólnych zasad rynku wewnętrznego energii elektrycznej;
5. środowiska i bezpieczeństwa produktów – np. Rozporządzenie (WE) nr 1907/2006 dotyczące rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH), Dyrektywa 2001/95/WE dotycząca ogólnego bezpieczeństwa produktów;
6. podróży i turystyki – np. Dyrektywa (UE) 2015/2302 w sprawie imprez turystycznych i powiązanych usług turystycznych;
7. telekomunikacji i usług cyfrowych – np. Dyrektywa (UE) 2018/1972 ustanawiająca Europejski kodeks łączności elektronicznej;
8. żywności i zdrowia publicznego – np. Rozporządzenie (WE) nr 178/2002 ustanawiające ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego;
9. reklamacji i oznakowania produktów – np. Dyrektywa 2010/30/UE w sprawie wskazywania zużycia energii oraz innych zasobów przez produkty związane z energią za pomocą etykiet oraz informacji dotyczących produktów;
10. energetyki np. Rozporządzenie (WE) nr 261/2004 ustanawiające wspólne zasady odszkodowania i pomocy dla pasażerów w przypadku odmowy przyjęcia na pokład oraz odwołania lub dużego opóźnienia lotów, Dyrektywa 2012/34/UE ustanawiająca jednolity europejski obszar kolejowy;
11. usług finansowych – np. Dyrektywa 2014/65/UE w sprawie rynków instrumentów finansowych (MiFID II), Dyrektywa 2009/110/WE dotycząca podejmowania i prowadzenia działalności instytucji pieniądza elektronicznego;
12. praw autorskich i własności intelektualnej – np. Dyrektywa 2001/29/WE w sprawie harmonizacji niektórych aspektów prawa autorskiego i praw pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym;

Powyższe kategorie to tylko niektóre przykłady. Powództwa przedstawicielskie mogą być wytaczane w odniesieniu do wszelkich działań lub zaniechań przedsiębiorców, które naruszają prawa konsumentów określone w tych aktach prawnych.

Podmiot pozwany

Powództwo przedstawicielskie może być wytoczone przeciwko przedsiębiorcy, który narusza przepisy dotyczące ochrony konsumentów. Zgodnie z dyrektywą 2020/1828, powództwo przedstawicielskie może być skierowane przeciwko różnym podmiotom. Przede wszystkim są to przedsiębiorcy prowadzący działalność gospodarczą, zarówno duże korporacje, jak i małe firmy, które oferują towary lub usługi konsumentom. Dotyczy to sklepów detalicznych, dostawców usług internetowych, firm telekomunikacyjnych, banków, ubezpieczycieli, linii lotniczych, firm energetycznych i wielu innych.

Ponadto, powództwo może być wytoczone przeciwko podmiotom wprowadzającym na rynek produkty lub usługi, takim jak producenci, importerzy, dystrybutorzy i inne podmioty zaangażowane w łańcuch dostaw. W sektorze finansowym i bankowym powództwa mogą być kierowane przeciwko bankom, instytucjom finansowym, firmom pożyczkowym, ubezpieczycielom oraz funduszom inwestycyjnym. Również podmioty działające w sektorze e-commerce, w tym sklepy internetowe, platformy sprzedażowe oraz dostawcy usług cyfrowych, mogą być pozywane przez podmiot upoważniony. Dostawcy energii elektrycznej, gazu oraz ciepła, działający w sektorze energetycznym, również podlegają powództwom przedstawicielskim, podobnie jak podmioty z sektora transportowego. Sektor turystyczny i hotelarski, obejmujący biura podróży, hotele oraz organizatorów imprez turystycznych, także jest objęty możliwością wytoczenia powództwa przedstawicielskiego. Podmioty z sektora ochrony zdrowia i farmaceutycznego, w tym producenci i dystrybutorzy leków, apteki oraz firmy oferujące usługi medyczne, również mogą być przedmiotem powództwa przedstawicielskiego. To samo dotyczy operatorów telefonii komórkowej, dostawców Internetu oraz firm medialnych w sektorze telekomunikacyjnym i mediów. Wreszcie, powództwo przedstawicielskie może być wytoczone przeciwko każdemu innemu przedsiębiorcy, którego działania lub zaniechania naruszają prawa konsumentów wynikające z przepisów prawa unijnego wymienionych w załączniku I do dyrektywy 2020/1828. Powództwa te mogą być wniesione przez uprawnione podmioty, takie jak organizacje konsumenckie lub inne instytucje spełniające określone kryteria. Celem powództw przedstawicielskich jest ochrona zbiorowych interesów konsumentów poprzez zapewnienie, że przedsiębiorcy przestrzegają odpowiednich przepisów prawa.

Jakie środki można zastosować w wyniku powództwa?

W wyniku powództwa przedstawicielskiego, zgodnie z dyrektywą 2020/1828, można zastosować różne środki mające na celu ochronę zbiorowych interesów konsumentów. Najważniejszymi z nich są:

1) Środki zaradcze:

1. czyli nakaz zaprzestania praktyki - sąd może nakazać przedsiębiorcy zaprzestanie określonego działania lub praktyki, które naruszają prawa konsumentów,
2. nakaz zaniechania - sąd może także wydać nakaz zaprzestania dalszego naruszania przepisów oraz podjęcia działań zapobiegających przyszłym naruszeniom.

2) Środki odszkodowawcze:

1. odszkodowanie dla konsumentów - konsumenci mogą otrzymać rekompensatę finansową za szkody poniesione w wyniku naruszeń,
2. naprawa lub wymiana produktu - przedsiębiorca może zostać zobowiązany do naprawy lub wymiany wadliwego produktu,
3. zwolnienie z zobowiązań - sąd może orzec o zwolnieniu konsumentów z obowiązku zapłaty za usługi lub produkty, które okazały się wadliwe lub niezgodne z umową.

3) Środki informacyjne:

1. publikacja decyzji sądowej: sąd może nakazać przedsiębiorcy opublikowanie informacji o decyzji sądowej w określony sposób, aby poinformować konsumentów o naruszeniu i jego skutkach,
2. kampanie informacyjne - sąd może zobowiązać przedsiębiorcę do przeprowadzenia kampanii informacyjnych, mających na celu edukację konsumentów na temat ich praw i sposobów dochodzenia roszczeń.

4) Środki prewencyjne:

1. zobowiązania do wprowadzenia środków zapobiegawczych - sąd może nakazać przedsiębiorcy wprowadzenie wewnętrznych procedur mających na celu zapobieganie przyszłym naruszeniom przepisów;
2. audyt i kontrola - przedsiębiorca może być zobowiązany do przeprowadzenia audytów oraz regularnych kontroli w celu monitorowania zgodności z przepisami prawa konsumenckiego.

5) Środki organizacyjne:

1. zobowiązania do zmiany procedur wewnętrznych -przedsiębiorca może być zobowiązany do wprowadzenia zmian w swoich procedurach wewnętrznych, aby zapewnić lepszą ochronę praw konsumentów;
2. szkolenia dla pracowników - przedsiębiorca może być zobowiązany do organizowania szkoleń dla swoich pracowników, mających na celu zwiększenie ich świadomości na temat przepisów ochrony konsumentów i sposobów ich przestrzegania.

Środki te mają na celu nie tylko naprawienie szkody wyrządzonej konsumentom, ale również zapobieganie przyszłym naruszeniom oraz zwiększenie świadomości i ochrony praw konsumentów.

Dyrektywa 2020/1828, której istotą jest wprowadzenie powództwa przedstawicielskiego, ma na celu wzmocnienie ochrony zbiorowych interesów konsumentów w Unii Europejskiej poprzez umożliwienie upoważnionym podmiotom występowania z powództwami w imieniu konsumentów. W konsekwencji przedsiębiorcy będą musieli przestrzegać zdecydowanie surowszych przepisów ochrony konsumentów. W przypadku stwierdzenia naruszeń, będą zobowiązani do naprawy szkód, wypłaty odszkodowań lub wymiany wadliwych produktów. Mogą także zostać zobowiązani do prowadzenia kampanii informacyjnych dla konsumentów. Polska implementuje tę dyrektywę poprzez nowelizacje ustawie o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym, ustawie o ochronie konkurencji i konsumentów oraz ustawie o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Poszczególne regulacje mogą  jeszcze ulec pewnym modyfikacjom zastosowanym w późniejszym czasie przez komisje sejmowe.

Jeżeli regulacje implementujące dyrektywę będą skuteczne w praktyce stosowania prawa, wzmocnią się mechanizmy dochodzenia roszczeń konsumenckich i możliwe będzie wytaczanie transgranicznych powództw przedstawicielskich. Zwiększy się także rola organizacji konsumenckich w ochronie praw konsumentów, co przyczyni się do bardziej efektywnego monitorowania przestrzegania przepisów. Sądy będą wydawać bardziej skoordynowane i jednolite orzeczenia, co pozwoli  zwiększyć spójność prawa w zakresie ochrony konsumentów.

Prof. UAM dr hab. Iwona Sepioło-Jankowska

Adwokat, właścicielka kancelarii w Poznaniu, Warszawie i Gdańsku, profesor akademicki Zakładu Prawa Karnego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Autorka podręczników, monografii i artykułów naukowych. W ramach prowadzonej działalności adwokackiej świadczy usługi z zakresu prawa karnego, prawa karnego gospodarczego oraz z prawa cywilnego i rodzinnego.