Wstęp
Table of contents
Od blockchain do DAO – krok pierwszy
Osoby, które dopiero poznały blockchain, mogą nie być świadome różnic i bogactwa rozwiązań występujących w tym ekosystemie. Mogą również nie zdawać sobie sprawy z możliwości oferowanych przez tę technologię, wykraczających poza popularne „tokeny” lub „kryptowaluty”. Blockchain to technologia, która umożliwia dużym grupom ludzi i organizacjom osiąganie porozumienia i trwałe rejestrowanie informacji bez udziału centralnego podmiotu. Odbywa się to wyłącznie z wykorzystaniem sieci komputerowej kontrolowanej przez jej wielu różnych użytkowników i przy założeniu, że żaden z nich nie dysponuje większością zdolną do wpływania na losy całej sieci. Jest to możliwe m.in. dzięki bezpośredniej wymianie informacji pomiędzy użytkownikami (tzw. peer-to-peer). Tę właściwość sieci blockchain nazywamy decentralizacją.
W istocie blockchain jest po prostu współdzieloną bazą danych i dlatego jest również znany pod nazwą „technologii rozproszonych rejestrów” (ang. Distributed Ledger Technology, DLT). Różnica w stosunku do tradycyjnej technologii baz danych polega na tym, że zamiast pojedynczej bazy danych przechowywanej przez jej właściciela, który utrzymuje i udostępnia dane, w sieci blockchain wszyscy uczestnicy mają własną kopię tej samej bazy danych. Dzięki temu, że blockchain działa, mamy pewność, że każdy z jego użytkowników zgadza się co do prawidłowej zawartości danych, które posiada, każdy ma tę samą kopię uzgodnionych danych oraz żaden z nich nie jest w stanie sfałszować danych, zmieniając zawartość bazy po jej zapisaniu w sieci. Dane w sieci są szyfrowane, co dodatkowo utrudnia podmianę kopii danych rozsianych na urządzeniach wielu milionów użytkowników. Te właściwości sieci blockchain decydują o jej rozproszonym oraz trwałym (niezmiennym) charakterze. Z istoty dzielenia danych wynika również publiczny i jawny (transparentny) aspekt sieci.
Zawartość bazy danych może być oczywiście aktualizowana przez uczestników, a sposób w jaki to następuje oraz zasady (np. konsensusu), które towarzyszą temu procesowi, sprawiają, że możemy wyróżnić wiele różnych DLT. Należą do nich np. Ethereum, Hyperledger, Polkadot, Solana, czy Cosmos. Każdy z nich powstał z motywacji odkrywania nowych możliwości DLT oraz pokonywania ograniczeń pierwszego blockchaina, który powołał do życia pierwszego Bitcoina. Nowe DLT umożliwiły użytkownikom tworzenie oraz współdzielenie bardziej złożonych struktur informacji – „smart kontraktów”, czyli umów tłumaczonych na język komputerowy i przechowywanych w DLT[1]. Myśląc zatem o blockchaine jako o systemie operacyjnym, takim jak Microsoft Windows lub MacOS, możemy przyjąć, że smart kontrakt jest jedną z wielu aplikacji, które mogą działać w tym systemie operacyjnym i wykonywać różne funkcje.
Czym jest DAO?
Zdecentralizowana autonomiczna organizacja (ang. Decentralized autonomous organization, DAO) to organizacja działająca w oparciu o blockchain, zbudowana i zarządzana przez jej członków właśnie za pośrednictwem wspomnianych smart kontraktów.
Podczas gdy tradycyjne organizacje, takie jak np. spółki, są zarządzane w pionowym, prywatnym i scentralizowanym procesie decyzyjnym, DAO działają wskutek decyzji podejmowanych w sposób rozproszony i publiczny. Każdy członek DAO może zwykle przedstawiać propozycje dotyczące dowolnego rodzaju decyzji korporacyjnych i głosować nad ich przyjęciem. Każdy może nabyć prawo głosu w organizacji, kupując natywny token DAO, czyli rodzaj cyfrowego żetonu emitowany przez smart kontrakt organizacji. Token jest nabywany w zamian za aktywa o wymiernej wartości, np. inne kryptowaluty, które powiększają majątek DAO. Uczestników DAO łączą zatem wirtualne aktywa (np. Bitcoin), deponowane w smart kontrakcie organizacji, aby osiągnąć jej cel. Decyzje podejmują członkowie DAO. Dobre decyzje prowadzą do tworzenia wartości autonomicznych organizacji (np. pomnażania ich majątku), a co za tym idzie, większej liczby użytkowników oraz rozwoju DAO.
Różne rodzaje DAO
Zakres decyzji podejmowanych przez członków zależy od branży i misji DAO. Począwszy od decyzji fundamentalnych i typowych dla większości organizacji, takich jak zarządzanie protokołem smart kontraktu (np. rozbudowa istniejących funkcji), czy dystrybucja majątku DAO, a kończąc na egzekwowaniu norm przyjętych przez społeczność DAO. Organizacja w drodze głosowania może inwestować w określone aktywa, np. kolekcje tzw. niewymienialnych tokenów NFT. Ich wartość może być kształtowana przez rynek w oparciu o ich unikatowe cechy (np. artystyczne) z łatwością identyfikowane przez człowieka, ale nie przez algorytm komputerowy smart kontraktu. Taka inwestycja wymaga ludzkiej oceny oraz interwencji w procesie głosowania członków DAO. Proces decyzyjny DAO może też zostać zaszyty bezpośrednio w smart kontrakcie i przebiegać w sposób całkowicie zautomatyzowany. Smart kontrakt DAO może oferować pożyczki z pominięciem działania członków DAO każdej osobie, która złoży o to wniosek i zdeponuje w DAO odpowiednie zabezpieczenie pożyczki. Podsumowując, decyzje są albo zautomatyzowane i osadzone w smart kontrakcie DAO, albo głosowane bezpośrednio przez członków DAO.
Wspomniane cele organizacji są zróżnicowane i z tego względu możemy wyróżnić różne klasy DAO uwzględniając ich przeznaczenie, np.:
- Protocol DAO, takie jak Compound, Aave i MakerDAO, które emitują tokeny i pozwalają członkom DAO uczestniczyć w zdecentralizowanych transakcjach finansowych (DeFi);
- Kolekcjonerskie DAO, takie jak PleasrDAO i Flamingo DAO, których celem jest nabywanie unikatowych przedmiotów (np. kolekcjonerskich);
- Społecznościowe DAO, takie jak Bored Ape Yacht Club, które pozwalają ludziom spotykać się z innymi podobnie myślącymi ludźmi i dzielić wspólne zainteresowania;
- Twórcze DAO, takie jak ElektraDAO i ObscuraDAO, w których właściciele tworzą własne treści, a następnie je dystrybuują, konsumują i wyceniają (zazwyczaj w formie NFT).
W jaki sposób powstają reguły DAO?
Smart kontrakty DAO są przejrzyste, ponieważ nadają się do weryfikacji przez każdego, kto przegląda DLT. Ich wiarygodność może zostać zatem poddana niezależnej próbie, a DAO może realizować transakcje z pominięciem zewnętrznych pośredników, zachowując jednocześnie bezpieczeństwo i szyfrowanie leżące u podstaw technologii blockchain. Gdy członkowie DAO wspólnie zdecydują o sposobie działania, inteligentny kontrakt DAO automatycznie wykona tę decyzję w wirtualnym środowisku sieci.
Przybliżone działanie smart kontraktu przedstawił już w latach 90. XX wieku informatyk i teoretyk prawa Nicholas Szabo. Zrobił to na przykładzie automatu sprzedającego napoje. Automat vendingowy „rozumie”, jaki powinien być wynik jego działania po spełnieniu określonego zestawu danych wejściowych. Mechanizm automatu opiera się na logice warunkowej „jeśli -> to”, w której płatność za napój uruchamia nieodwołalne działania polegające na zatrzymaniu pieniędzy i dostarczeniu przedmiotu. Gdy ten zestaw działań zostanie wywołany przez włożenie monety do maszyny, nie można go zatrzymać, ani odwrócić. Działanie odbywa się automatycznie, bez interwencji człowieka. Ta sekwencja zdarzeń jest wstępnie zaprogramowana i osadzona w kodzie automatu, tak jak w protokole smart kontraktu zaprogramowany i osadzony jest zestaw poleceń jego autora. Smart kontrakty zasadniczo różnią się jednak od standardowych programów komputerowych, ponieważ mogą być wykonywane niezależnie od dowolnego scentralizowanego podmiotu i nie można ich zatrzymać lub usunąć z DLT. Podobnie jak automat sprzedający napoje, smart kontrakt można uznać za samo wykonujący się, stale działający protokół. Przy czym wprawiony w ruch wywołuje efekt, który oddziałuje nie tylko na użytkownika, ale również stan całej sieci blockchain (np. liczbę dostępnych tokenów). DAO składają się z wielu różnych smart kontraktów działających wspólnie i tworzących reguły działania całej organizacji. Są odpowiedzialne za emisję nowych tokenów w organizacji, ich wymianę, przechowanie, pozyskiwanie danych spoza blockchain (tzw. oracles), tworzenie puli płynności (ang. Liquidity pools), czy obliczanie kwot transakcji lub depozytów (ang. router contracts) oraz przekazywanie tych informacji dalej do sieci.
Kto tworzy reguły DAO?
DAO często korzystają z otwartego formatu członkostwa oraz oprogramowania typu open source, co oznacza, że kod źródłowy oprogramowania jest dostępny bezpłatnie do użytku publicznego. Podobnie jak w przypadku przywołanego automatu vendingowego dostęp do usług DAO zwykle nie wymaga też żadnej weryfikacji tożsamości użytkownika. Proces jest wysoce zautomatyzowany i nie wymaga autoryzacji, ponieważ automat do jego realizacji wymaga jedynie środków użytkownika w odpowiedniej walucie. Zasadniczo więc każdy może uzyskać dostęp do funkcji oferowanych przez DAO. Nie każdy jednak może zmodyfikować istniejące reguły rządzące DAO. Ich autorami są zwykle założyciele – programiści, a nawet całe społeczności skupione wokół określonej koncepcji, które swobodnie projektują działanie nowej organizacji dzięki publicznie dostępnemu kodowi źródłowemu smart kontraktów tworzących przyszłe DAO. Po zakończeniu prac oraz umieszczeniu kodu w blockchain tzw. klucze administratora umożliwiające modyfikowanie kodu DAO są „spalane” (niszczone). W takiej sytuacji wprowadzenie zmian w istniejącym DAO jest możliwe wyłącznie poprzez stworzenie nowej wersji DAO (tzw. fork) oraz ponowne zdeponowanie zmienionego DAO w sieci z nadzieją na przejście użytkowników do nowej organizacji (tak np. UNISWAP). W przypadku, gdy klucze administratora nie ulegają zniszczeniu po uruchomieniu DAO, stosuje się inne zawansowane zabezpieczenia przed niezamierzoną zmianą reguł działania organizacji (np. kłódki czasowe, których odbezpieczenie po upływie określonego terminu wymaga współdziałania co najmniej kilku członków DAO – multi signature – lub głosowania całej organizacji).
Szanse i ryzyka związane z DAO
Ze względu na swój charakter DAO oferują przejrzysty, rozproszony i zdecentralizowany proces decyzyjny, który zmniejsza pośrednictwo stron trzecich (np. notariuszy) i zaciera różnice między udziałowcami oraz menedżerami organizacji, co rodzi liczne korzyści, ale także wyzwania.
W efekcie DAO ogranicza tzw. koszty agencyjne tradycyjnych organizacji. Członkowie DAO są zazwyczaj identyfikowani za pomocą tokenów, które reprezentują ich cyfrowe prawa głosu i uprawniają do udziału w podejmowaniu decyzji dotyczących DAO. Zdecentralizowany proces zarządzania oparty na głosowaniu zmniejsza potrzebę hierarchii i biurokracji, a tym samym zapotrzebowanie na zarząd i menedżerów.
Jednocześnie głosowania są widoczne w sieci blockchain. A zatem to, jakie decyzje zostały podjęte i w jaki sposób członkowie DAO doszli do tych decyzji, jest wiedzą publiczną. Co więcej smart kontrakty, które kształtują dostępne ścieżki zarządzania DAO, z góry określają cele i ramy tego zarządzania. Wszelkie decyzje podejmowane w DAO muszą być więc zgodne z zasadami smart kontraktu i są nieodwracalne (samo wykonujące się), a zmiany w smart kontrakcie wymagają zwykle co najmniej procesu głosowania całej organizacji. Z tego powodu cechy DAO znacząco ograniczają konflikt interesów członków organizacji i pokusę nadużyć zasad, których w przypadku DAO nie da się po prostu łatwo zmienić.
Podejmowanie decyzji w DAO może również radykalnie obniżyć koszty transakcyjne, ponieważ smart kontrakty z góry definiują zasady gry i wykonanie smart kontraktu jest znacznie tańsze niż koszty związane z posiedzeniami zarządu spółki, negocjacjami czy badaniem zdolności finansowej przyszłego kontrahenta (np. pożyczkobiorcy).
Należy przy tym pamiętać, że DAO nie jest tradycyjnym podmiotem prawnym i nie posiada odrębnej osobowości prawnej, w przeciwieństwie np. do spółek z ograniczoną odpowiedzialnością. W odróżnieniu do tradycyjnej osoby prawnej, DAO funkcjonuje w środowisku nie wymagającym zaufania (ang. trustless) i nie jest rozpoznawane przez prawo większości państw na świecie, a więc nie może zawierać umów. Brak formalnego uznania prawnego może utrudnić DAO:
- wchodzenie w interakcję i zawieranie umów z podmiotami spoza organizacji,
- ochronę własności intelektualnej,
- ograniczenie odpowiedzialności członków organizacji,
- rozliczanie podatków,
- otwieranie kont bankowych lub dokonywanie transakcji gotówkowych,
- przechowywanie lub ochrona aktywów organizacji poza DLT.
Te ograniczenia prawne jak dotąd uniemożliwiały DAO szerszą akceptację w obrocie prawnym. Nie stały jednak na przeszkodzie w operacyjnym rozwoju koncepcji oraz ekonomicznym rozkwicie DAO. Potwierdza to suma wszystkich aktywów zablokowanych w smart kontraktach DeFi w całym ekosystemie (ang. Total Value Locked, TVL). Kwota ta w 2023 r. wynosi około 40 miliardów dolarów[2], w stosunku do lutego 2020 r., gdy całkowita wartość TVL we wszystkich protokołach DeFi po raz pierwszy przekroczyła 1 miliard dolarów, by osiągnąć swój szczyt po koniec 2021 r. na poziomie przekraczającym ponad 170 miliardów dolarów TVL.
DAO w kontekście rozporządzenia MiCA i innych aktów prawnych na świecie
Należy jednak zauważyć, że zdecentralizowana struktura DAO, pozbawiona zdolności do zawierania tradycyjnych umów, nie powstrzymuje wirtualnej organizacji od przestrzegania rzeczywistych przepisów prawnych. Stąd natychmiastowe pytanie, które pojawia się w odniesieniu do DAO brzmi: „Przepisy, którego państwa mają zastosowanie do DAO?”. To pytanie szczególnie kłopotliwe, jeśli zważyć, że DAO jest uruchomione na serwerach użytkowników (tzw. węzłach) rozproszonych po całym świecie i obejmuje interakcje obywateli różnych krajów, których tożsamość nie zawsze jest znana organom państwa oraz którzy nawet nie muszą być członkami konkretnej organizacji, aby przetwarzać informacje związane z DAO w swoim węźle. W takiej sytuacji trudno jest zidentyfikować konkretne fizyczne miejsce zawarcia umowy i realizacji konkretnego smart kontraktu, a tym bardziej miejsce działania całej organizacji tworzonej zwykle przez równoprawnych członków w oparciu o działanie wielu skomplikowanych smart kontraktów.
Uchwycenie i zdefiniowanie odpowiedzialności prawnej konkretnych osób za działanie organizacji zgodnie z przepisami jest coraz częstszym problemem, przed którym stoją sądy, organy nadzorcze oraz organy ustawodawcze tworzące prawo na całym świecie.
Działania egzekucyjne podjęte przez amerykańską Komisję Obrotu Giełdowymi Kontraktami Terminowymi (CFTC) przeciwko Ooki DAO potwierdzają ten trend[3]. Sąd w Kalifornii 9 czerwca 2023 r. utrzymał nakaz trwałego zamknięcia Ooki DAO, usunięcia z internetu i zapłacenie cywilnej kary pieniężnej w wysokości 643 542 dolarów zarówno przez założycieli, jak i zwykłych posiadaczy tokenów DAO. W tej sprawie założyciele protokołu DeFi wierzyli, że przeniesienie kluczy administracyjnych protokołu DeFi wprost do zdecentralizowanej organizacji zarządzanej tokenami governance, uchroni ich przed nadzorem państwa, z powodu braku osób odpowiedzialnych za kontrolę protokołu. Stało się inaczej.
Z powyższych względów niektórzy praktycy zaproponowali "owinięcie" podmiotu prawnego wokół DAO, aby zapewnić mu prawne uznanie, którego potrzebuje do prowadzenia działalności, zawierania umów i ochrony swoich członków przed osobistą odpowiedzialnością (tzw. legal wraps).
Takie podejście przyjął stan Wyoming w USA, który w kwietniu 2021 r. przyjął ustawę zmienioną w marcu 2022 r., umożliwiającą DAO założenie spółki LLC[4]. Ustawa definiuje DAO jako „spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością, której statut zawiera stwierdzenie, że firma jest zdecentralizowaną organizacją autonomiczną”. Zgodnie z tym prawem tradycyjna ochrona prawna zapewniana spółce Wyoming LLC rozciąga się na DAO działające na podstawie algorytmów i zarządzane przez członków.
Kluczowe cechy spółki Wyoming DAO LLC:
- DAO LLC musi posiadać zarejestrowanego agenta w Wyoming;
- nazwa prawna DAO musi zawierać nazwę "DAO" lub "LAO" (ang. Limited Autonomous Organization) lub "DAO LLC";
- zakłada się, że DAO LLC jest zarządzana przez członków, chyba że jej statut określa ją jako zarządzaną algorytmicznie;
- umowa organizacji DAO LLC musi zawierać smart kontrakt DAO, a umowa organizacji musi zostać zmieniona za każdym razem, gdy zmieni się jej smart kontrakt. Kontrakt ma pierwszeństwo w przypadku konfliktu ze statutem organizacji;
- jeśli DAO LLC nie zatwierdzi żadnych propozycji lub nie podejmie żadnych działań przez rok, zostanie automatycznie rozwiązana;
- przepisy regulujące zwykłe spółki Wyoming LLC mają co do zasady zastosowanie do DAO LLC.
Tymczasem porządek prawny Unii Europejskiej nadal stoi przed wieloma wyzwaniami dotyczącymi regulacji DAO. Pierwsze przepisy niedawno przyjętego unijnego Rozporządzenia o rynkach kryptoaktywów („MiCA”) będą stosowane od 30 czerwca 2024 roku[5]. MiCA ustanawia jednolite wymogi dotyczące kryptoaktywów, a pośrednio również usług korzystających z DLT, w tym z DAO. Zgodnie z MiCA, jeżeli usługi związane z kryptoaktywami są świadczone w sposób w pełni zdecentralizowany, bez żadnego pośrednika, nie powinny podlegać regulacji rozporządzenia. Z oczywistych względów jeżeli nie istnieje żaden podmiot prawny, który mógłby ubiegać się, np. o licencję na podstawie MiCA, to nie istnieje możliwość regulacji takich podmiotów. Inaczej będzie w sytuacji jedynie częściowo zdecentralizowanych usług. W takiej sytuacji zgodnie z motywami MiCA, DAO powinno stosować rozporządzenie. Słowo "decentralizacja" pojawia się na 3 stronach z 525 stron rozporządzenia, jednak ani razu w kontekście definicji tego słowa. Nie istnieją zatem czytelne kryteria, które pozwoliłyby ocenić, czy konkretne DAO powinno stosować europejskie przepisy MiCA, a więc pozwalające wytyczyć granice decentralizacji. Warunki brzegowe „wystarczającej decentralizacji”, chroniącej DAO przed wejściem w nowy reżim prawny, powinny być badane w każdym przypadku osobno, z uwzględnieniem specyfiki konkretnego DAO. Jedno jest pewne: struktury zarządzania DAO w ujęciu unijnym są początkiem kontroli tych organizacji przez państwo. Istnienie zatem kontroli ekonomicznej, prawnej, operacyjnej przez konkretne osoby fizyczne może być decydującym czynnikiem o zastosowaniu MiCA w działalności DAO.
r.pr. Wojciech Ługowski
lider obsługujący branżę blockchain, kancelaria Lawarton Ługowski Kapica sp.k.
Lawarton jest butikową kancelarią prawną, którą tworzy zespół zgranych prawników niestosujących korporacyjnych metod pracy. Prawnicy Lawarton wiedzą jak ważna jest doskonała komunikacja i zrozumienie specyfiki danej organizacji, co mogą potwierdzić ich Klienci.
Kancelaria zapewnia wsparcie prawne w obszarach: regulacje rynku finansowego, compliance, fuzje i przejęcia, AML/CFT, corporate governance i obsługa korporacyjna, inwestycje kapitałowe i finansowanie, strukturyzacja procesów biznesowych, kontrakty handlowe, start-upy i nowe technologie, blockchain.
Świadczą najwyższą jakości usług dostosowanych do potrzeb branży i indywidualnych oczekiwań Klienta w krajowych i międzynarodowych przedsięwzięciach gospodarczych. Doradzają Klientom krajowym i zagranicznym z wykorzystaniem zdobytego doświadczenia, na każdym etapie zarządzania projektem i firmą.
[3] Commodity Futures Trading Commission v. Ooki DAO, 3:22-cv-05416, (N.D. Cal. Dec 20, 2022) ECF No. 63;
